Elen sila lumenn omentielvo
2 września minęła 52. rocznica śmierci Johna Ronalda Reuela Tolkiena. Z tej okazji postanowiłem w tym miejscu uprzystępnić zapis swojego wystąpienia w trakcie marcowej Soboty z fantastyką (i Wojtkiem Sedeńką). Czynię to również dlatego, że dowiedziałem się, iż nasz szacowny kolega, Tomasz „Kruszon” Stępiński, przygotowuje referat poświęcony Tolkienowskim publikacjom w „Informatorze GKF”. Zebrany przeze mnie materiał bibliograficzny obejmuje publikacje o ograniczonej dostępności, których pdfy nie są przez nas publikowane.
Zainteresowanie Tolkienem oraz szerzej – literaturą fantasy – narastało w Polsce od momentu ukazania się II wydania Władcy Pierścieni w 1981 roku. GKF też nie pozostał bierny wobec tego zjawiska. Mimo że w naszej federacji (od niedawna stowarzyszeniu) nigdy nie wykształciła się społeczność podobna do Sekcji Tolkienowskiej ŚKF, to w jej historii pojawiły się dwa tzw. kluby lokalne, których nazwy odwoływały się bezpośrednio do spuścizny JRRT: Klub Fantastyki Mordor oraz Klub Fantasy, a później Fantastyki, Angmar. Przez pewien czas pod auspicjami Klubu Członków Korespondentów GKF (jako tzw. klub sprzymierzony) funkcjonował także Klub Fantastyki Hobbit ze Złotowa (który wydał dwa numery zinu „Szepty spod Pagórka”).
Zdaniem naszego mentora, wielokrotnego prezesa, długoletniego szefa Działu Wydawniczego i redaktora większości fanzinów, które ukazywały się w GKF w latach 1987–2012, Krzysztofa Papierkowskiego – klub fantastyki z prawdziwego zdarzenia musi: prowadzić bibliotekę (posiadać własny księgozbiór), organizować ogólnopolski konwent oraz wydawać fanzin. W dawnych czasach, kiedy literatura była jednym z najważniejszych fantastycznych mediów, większość klubów GKF publikowała własne czasopisma. Pojawiały się w nich głównie opowiadania członków, ich teksty krytyczne i tłumaczenia (nie było wówczas automatów translatorskich, czatów gpt itp.) oraz prace plastyczne. Tematyki Tolkienowskiej nie mogło zabraknąć na łamach naszych klubowych czasopism, a ten bibliograficzny przyczynek ma za zadanie przybliżyć właśnie ten aspekt GKF-owskiej działalności.
Na początek o fanzinie, którego nazwa czerpała z dorobku Tolkiena:
Informator Klubu Fantastyki Mordor „Nazgul”
Ukazały się 2 numery:
#1 (1988)
Nie zawiera żadnych treści, które dałoby się powiązać z JRRT, za to jest manifestem estetycznym związanym z kulturą heavy metalową i wyrazem fascynacji mroczną stroną mocy, jak na sługi Mordoru przystało.
#2 (1989)
Numer wypełnia przede wszystkim twórczość Kazimierza Minko, ale poza zapowiedzią publikacji Pamiętników Melkora żadnych innych inspiracji Tolkienowskich nie stwierdziłem. Co najwyżej potwierdzają się metalowe inklinacje Mordorczyków pod postacią artykułu nt. kapeli Mercycul Fate, a także twórczości Kinga Diamonda wraz z tłumaczeniami tekstów z płyt Fatal Portrait oraz Abigail.
W 1989 roku ukazał się 5 nr „Informatora Klubu Fantastyki Galactica”, którego prawdziwym hitem była mikropowieść (choć tak właściwie to coś między prologiem a szkicem powieści) Krzysztofa Drozda Powrót do Śródziemia. Fabuła przedstawia losy astronautów wracających z dalekiej kosmicznej podróży, którzy po wylądowaniu na Ziemi orientują się, że spotkała ją jakaś planetarna katastrofa, ludzkość na powrót wróciła do stanu z epoki feudalnej, natomiast wśród żyjących rozwinęła się przedziwna religia ufundowana na jedynej księdze, która przetrwała zagładę – Silmarillionie. Ziemianie traktują ją jak biblię i święcie wierzą w każde zapisane tam słowo. Pomysł rodem z Planety małp, wykonanie przyzwoite, szkoda jednak, że nigdy nie przeistoczyło się w pełnowymiarowy utwór.
Informator Klubu Fantastyki Alkor „Mizar”
Powstał w czasach, w których każdy klub GKF starał się wydawać własny fanzin i był publikowany do momentu, kiedy Alkor funkcjonował w strukturach GKF. Tam też możemy się natknąć na Tolkienowskie ślady.
#1 (1988)
Komiks Wyzwanie wykorzystuje przewrotnie i w celach komercyjnych historię pojedynku Czarnoskiężnika z Angmaru z Eärnurem;
#4 (1992)
Opowiadanie Sławomira Sekleckiego Różdżka Gandalfa, rozgrywa się w Śródziemiu, ale wiele wieków po wydarzeniach opisanych we Władcy Pierścieni i niewiele ma wspólnego z oryginałem. Według informacji powziętych od Janusza Piszczka mogło stanowić ono rodzaj wprowadzenia do tworzonego przez autora systemu RPG.
Magazyn Literacki Klubu Fantasy Angmar „Dragon Helm”
Ukazywał się w latach 1992–1999, wydano 8 numerów. Charakterystyczną cechą zinu było to, że teksty literackie i publicystyczne poszczególnych numerów starano się zamawiać lub dobierać, by były zgodne z ustalonym wcześniej motywem przewodnim (ten pomysł jest kontynuowany w drugiej edycji „Czerwonego Karła”, która wystartowała w roku 2014). Angmar był od chwili powstania klubem, w którym na piedestale stawiano fantasy i Tolkiena, pomimo to w popularnej DeSze materiały Tolkienowskie, przynajmniej z początku, nie gościły szczególnie często.
#1 (kwiecień 1992)
Tłumaczenie opowiadania Hurin i Morgoth – wyimku z Opowieści o dzieciach Hurina pochodzących z niewydanych jeszcze wówczas po polsku Niedokończonych opowieści;
#4 (lipiec 1994)
Esej Maćka Teległowa Moria (krasnoludzkie królestwo opisano w nim jako Ziemię Obiecaną, a krasnoludy przedstawiono jako naród wybrany),
Tłumaczenie fragmentu Bestiariusza zwierząt, potworów, ras, bóstw i flory Davida Daya pióra Aleksandry Jagiełłowicz,
Tłumaczenie Opowieści o Berenie i Luthien z Silmarillionu dokonane przez Marka Michowskiego;
#5 (listopad 1995)
Opowieści poświęcone Królowi Nazguli oraz Zgubie Durina napisane na podstawie podręczników do MERP przez Er-Murazora (Michała Narczewskiego),
Opowiadanie Maćka Teległowa Stary Ent;
#6 (grudzień 1996)
Po raz pierwszy i ostatni pojawia się na łamach DH serwis informacyjny Tolkienews, który od roku 1997 przechodzi do „Informatora GKF”, a po zaniknięciu jako samodzielna rubryka – zasila Niusy,
Esej Grzegorza Szczepaniaka Zło w historii Śródziemia,
Kolejna porcja przyczynkarskich zapisków z MERP Er-Murazora (Legenda Władcy Pierścieni – poświęcona Sauronowi, Ardor – błogosławiona kraina – o knowaniach Melkora, jak zniszczyć światło);
#7 (kwiecień 1998)
Esej Aleksandry Miarczyńskiej Kobiecość jako symbol dobra. Kobiety i światło we „Władcy Pierścieni” J. R. R. Tolkiena;
#8 (czerwiec 1999)
Recenzja książki Paula Kochera Mistrz Śródziemia,
Esej Hanny Nitek Narrator w „Hobbicie” J. R. R. Tolkiena.
Najważniejszym pismem GKF przez długie lata pozostawał Magazyn Literacki „Czerwony Karzeł”. To była swego rodzaju instytucja i ziszczenie marzeń o posiadaniu własnego ogólnogiekafowskiego pisma – które przyćmi wszystkie inne, nie tylko w federacji, ale w całej Polsce (co najmniej). Marzenia te udało się częściowo (tzn. wystartować z tytułem) zrealizować w roku 1991, kiedy zapotrzebowanie na tego typu fanowskie produkcje powoli się kończyło. I tak, nie tylko, że nie zawojowaliśmy rynku, ale musieliśmy borykać się z coraz większymi stosami niesprzedanych numerów. Gdyby w pewnym momencie nie udało nam się pozyskać wsparcia z Polskiej Fundacji Dzieci i Młodzieży, to pewnie skończylibyśmy znacznie szybciej niż w 1999 roku. Ale pomimo przeciwności CzeKa się ukazywało, szukało dla siebie właściwej formuły i od czasu do czasu sięgało po tematykę Tolkienowską. Po raz pierwszy w roku 1992, kiedy cały świat świętował setną rocznicę urodzin JRRT.
CK #3
Poprawione tłumaczenie Hurina i Morgotha, które się pierwotnie ukazało w DH #1;
Felieton Grzegorza Szczepaniaka Tolkien plagiatorem wszech czasów, czyli „Zapomniany świat Śródziemia” (krytyczna interpretacja recenzji Teresy Kieniewicz poświęconej książce J. E. A. Tylera Tolkien Companion, „Literatura na świecie” 1977, nr 11 [79]).
Jeśli nie liczyć monograficznych numerów CK, które były tak naprawdę kolejnymi publikacjami w serii „Anatomia Fantastyki”, następny Tolkienowski tekst znalazł się dopiero w:
CK #28 (1/2024)
Esej Rafała Nawrockiego Kuchnie Śródziemia.
Najobfitszym zbiorem Tolkienowskich publikacji GKF stała się seria „Anatomia Fantastyki”.
AF #2 (a także CK #11; 1996)
Beata Iwicka Kultura Śródziemia w końcu Trzeciej i na początku Czwartej Ery. J. R. R. Tolkien: „Władca Pierścieni”, „Silmarillion”, „Hobbit”;
AF #11 (2000)
Tadeusz Andrzej Olszański Zarys teologii Śródziemia i inne szkice tolkienowskie;
AF #12 (2001)
Artur Kawiński Tolkien. Barwy pieśni. Opisanie muzycznego świata Śródziemia;
AF #16 (2011)
Konrad Dziadkowiak Tolkienowska koncepcja fantasy mitopetycznej. Próba badania teologicznego.
Tematyka Tolkienowska stanowiła także ważny element następujących publikacji:
AF #13 (2002)
Grażyna Lasoń-Kochańska Czytając fantasy…;
AF #14 (2010)
Jolanta Łaba Idee religijne w literaturze fantasy. Studium fenomenologiczne;
AF # 19 (2012)
Małgorzata Tkacz Baśnie zbyt prawdziwe. Trzydzieści lat fantasy w Polsce.
Eglerio!
Aneks
Uważni czytelnicy spostrzegli, że w powyższym zestawieniu brak dwóch bardzo ważnych w historii GKF tytułów: „Informatora Klubu Fantastyki Collaps” (zwanego „Clapsem” z powodu zmyślnego zabiegu typograficznego na winiecie) oraz jednodniówki „Informatora Gdańskiego Klubu Fantastyki” (tzw. kwartalnika w budowie, wydanego w czasach, kiedy „Informator GKF” nazywał się jeszcze „Informatorem Zarządu Gdańskiego Klubu Fantastyki”). W obu tych pismach nie natknąłem się na żaden stricte Tolkienowski tekst, ale przeglądając je, rzuciły mi się w oczy dwa, w których o Tolkienie (lub Tolkienistyce) się wspomina.
W 23 n-rze „Clapsa” z listopada 1988 roku ostrzega się przed nabywaniem lub wypożyczaniem „Gwaihira” nr 4/1986, jako steku bzdur, przeinaczeń, koszmarnej amatorszczyzny, jawnej i ukrytej kpiny z czytelnika, które zniszczyły sympatię i zaufanie do śląskich tolkienistów niepodpisanego, a nieprzejednanego krytyka.
Znacznie bardziej zdystansowane opinie padają w szkicu Jana Platy-Przechlewskiego Wędrówka. Ucieczka. Poznanie. Przemiana bohatera science-fiction, będącego fragmentem jego pracy magisterskiej. W tekście opublikowanym w przywoływanym wyżej „Informatorze Gdańskiego Klubu Fantastyki” z 1988 roku twórczości J. R. R. Tolkiena poświęcono jeden akapit na stronie 120. I to tyle.
Grzegorz Szczepaniak